الانتصار فی انفرادات الامامیه (کتاب)الانتصار فی انفرادات الامامیة توسط شریف مرتضی در جواب به تشنیع و بدگویی نسبت به مذهب شیعه نوشته شده است. فهرست مندرجات۲ - نام‌های دیگر کتاب ۳ - مؤلف ۴ - منزلت کتاب ۴.۱ - تقدم بر همه کتاب‌های فقه مقارن ۴.۲ - شامل بیش از ۳۳۶ مسالۀ فقهی ۴.۳ - اجماعات کتاب ۴.۴ - الانتصار در الذریعة ۵ - تالیف و انتشار ۶ - نسخه‌ها ۷ - نسخ مورد اعتماد ۸ - تقسیم بندی مطالب ۹ - ویژگی‌ها ۹.۱ - طرح فقه مقارن بین مذاهب ۹.۲ - استناد به اجماعات شیعه ۹.۳ - دوری از تطویل ۱۰ - نظریات جدید ۱۰.۱ - استفاده از اجماع در ابواب مختلف ۱۰.۲ - توجه به مسالۀ تعبد در احکام ۱۰.۳ - عدم حجیت اخبار آحاد ۱۱ - گفتار بزرگان ۱۱.۱ - اعیان الشیعة ۱۱.۲ - مستدرکات اعیان الشیعة ۱۱.۳ - ریحانة الادب ۱۲ - وضعیت نشر ۱۳ - منابع و مآخذ ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - معرفی اجمالیاین کتاب فقهی در فروع و مخصوص شیعه امامیه است. مؤلف آن را برای وزیر عمیدالدین نوشت؛ زیرا علمای عامه بر شیعه خرده می گرفتند که این فروع مخالف اجماع است. سید مرتضی در این کتاب ثابت کرده است که این مسائل نه تنها مخالف دیدگاههای فقها ی مذاهب دیگر نیست؛ بلکه حجت قاطع از کتاب و سنت بر آن وجود دارد. [۱]
الذریعه الی تصانیف الشیعه ج۲، ص۳۶۰.
کتاب حاضر از طهارت شروع می شود و به فرائض و مواریث و وصایا خاتمه می یابد.۲ - نام‌های دیگر کتابالانفرادات فی الفقه و الانتصار لما اجمعت علیه الامامیة و مسائل الانفرادات فی الفقه ۳ - مؤلفسید ابو القاسم علی بن حسین موسوی بغدادی، معروف به شریف مرتضی یا علم الهدی (م ۴۳۶ ق). ۴ - منزلت کتابکتاب الانتصار از مشهورترین کتب فقهی سید مرتضی (قده) است که همچون کتاب‌های «مسائل الناصریات» و «جمل العلم و العمل» در طول تاریخ مورد توجه فقهای عظام واقع شده است. این کتاب که در بردارندۀ منفردات و نظریات خاص مذهب شیعه است در جواب به تشنیع و بدگویی نسبت به مذهب شیعه نوشته شده است. اگر چه در این کتاب مؤلف از استدلال‌های فقهی متعارف خودداری نموده و یا کمتر استفاده کرده است ولی به علت این که در دفاع از شیعه نوشته شده و به طرح نظریات و اقوال مذاهب مختلف اهل تسنن نظیر شافعی، مالکی، حنفی و حنبلی پرداخته است به صورت کتابی که فقه مقارن را تبیین می‌نماید در آمده است. ۴.۱ - تقدم بر همه کتاب‌های فقه مقارنکتاب الانتصار از جهت تاریخی بر تمامی کتاب‌های فقه مقارن در تاریخ فقه شیعه مقدم بوده و متاخرین از سید مرتضی، همچون شیخ الطائفه، محمد بن حسن طوسی و علامۀ حلی به آن عنایت خاصی داشته‌اند و کتاب مسائل الخلاف شیخ طوسی نیز به همین سبک تالیف شده است. ۴.۲ - شامل بیش از ۳۳۶ مسالۀ فقهیکتاب در بردارندۀ بیش از ۳۳۶ مسالۀ فقهی است که مؤلف از ذکر تفصیلی روایات و اقوال فقهاء خودداری نموده است و بیشتر به اجماع و آیات قرآن کریم استناد نموده است. ۴.۳ - اجماعات کتاببنظر می‌رسد اجماعاتی که مؤلف در کتاب ذکر نموده است به عنوان حجت بر علیه مخالفین مذهب تشیع و بدگویان و تقبیح کنندگان ذکر نموده است و با اجماع مصطلح در مذهب شیعه که کاشف از قول معصوم علیه‌السّلام فرق دارد و حتی در بسیاری از موارد عبارت فالموافق للامامیة فی هذه المسالة اکثر من مخالفینا دیده می‌شود که نشان از این دارد که مؤلف در مقام بیان زیاد بودن طرف داران نظریات فقهی مذهب تشیع است. وی در قسمتی از خطبۀ کتاب این گونه می‌نویسد: و کیف لا یعد خلافا من یرجع فی مذهبه الی اقوال اهل البیت علیه‌السّلام الذی جعل النبی صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم اقوالهم لکتاب الذی لا یاتیه الباطل من بین یدیه و لا من خلفه فی قوله علیه‌السّلام : انی مخلف فیکم ما ان تمسکتم بهما لن تضلوا کتاب الله و عترتی اهل بیتی و انهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض و لهذا ذهب کثیر من علماء المعتزلة و محصلیهم الی ان اجماع اهل البیت علیه‌السّلام وحدهم حجة. [۲]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۱۸ به نقل از مقدمۀ کتاب الانتصار.
بنابراین مبنای مؤلف این است که اکثریت نداشتن دلیل بطلان یک مذهب نیست زیرا که در سرزمین‌های مختلف علمای مذاهب مختلف همچون ابو حنیفه یا شافعی یا مالک دارای نظریات منفردی بوده‌اند و مورد اهانت و شفاعت واقع نشده‌اند بنابراین اگر علماء و فقهای شیعه با استناد به گفته‌های امامانی همچون امام محمد باقر علیه‌السّلام ، امام صادق علیه‌السّلام ، امام زین العابدین علیه‌السّلام و حتی امیرالمؤمنین علیه‌السّلام دارای نظریات منفردی باشند نباید مورد اهانت واقع شوند. ۴.۴ - الانتصار در الذریعةدر الذریعة ۹ کتاب به نام الانتصار نام برده شده که الانتصار تالیف شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) و الانتصار تالیف علی بن حسین مسعود ی صاحب مروج الذهب (م ۳۴۶ ق) از معروفترین آنان است. ۵ - تالیف و انتشاربنابر آنچه در مستدرکات اعیان الشیعة آمده است این کتاب پس از سال ۴۲۰ ق تالیف شده است. [۳]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۹۴.
اولین بار این کتاب در ضمن کتاب جوامع الفقهیه در سال ۱۲۷۶ ق چاپ شده است. کتاب جوامع الفقهیه شامل ۹۱ کتاب از کتب قدماء همچون «المقنع» و «الهدایة» شیخ صدوق، «الانتصار»، «المسائل الناصریات» می‌باشد. کتاب موجود در سال ۱۴۱۵ ق در مؤسسۀ نشر اسلامی تابع جامعۀ مدرسین در قم چاپ شده است و محقق آن شیخ علی دباغ و همین طور گروه تحقیق جامعۀ مدرسین می‌باشند. ۶ - نسخههادر الذریعة فقط یک نسخه که متعلق به کتابخانۀ آستان قدس رضوی است و در سال ۵۹۶ ق نوشته شده است اشاره شده است. (الذریعة). در کتاب مقدمه‌ای بر فقه شیعه چهار نسخۀ خطی را ذکر نموده است که عبارتند از: ۱ و ۲- دو نسخه از کتابخانۀ آستان قدس رضوی با شماره‌های ۲۲۳۴ و ۹۸۱ که به ترتیب در سال‌های ۵۹۴ ق و ۹۸۴ ق نوشته شده‌اند. ۳ و ۴- دو نسخه از کتابخانۀ دانشگاه تهران با شماره‌های ۳۲۴۴ و ۵۳۷۷ که به ترتیب در قرن ۹ و ۱۰ و همین طور سال ۹۸۷ نوشته شده‌اند. (مقدمه‌ای بر فقه شیعه). ۷ - نسخ مورد اعتماددر چاپ کتاب موجود از ۳ نسخۀ خطی استفاده شده که عبارتند از: ۱- نسخۀ کتابخانۀ آیة الله عظمی نجفی مرعشی با شمارۀ ۲۲۳۴ که در سال ۵۹۶ ق نوشته شده است. این نسخه کم غلط و نسخۀ نفیسی است که فقط صفحۀ اول آن موجود نیست و نسخۀ اصلی مورد اعتماد در چاپ کتاب می‌باشد. ۲- نسخۀ کتابخانۀ مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس با شمارۀ ۱۵۷۳ که در سال ۱۰۶۸ ق استنساخ آن تمام شده است و با رمز «ا» مشخص شده است. ۳- نسخۀ کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد با شمارۀ ۷۴۴۶ که در سال ۱۰۶۷ ق نسخه برداری آن پایان یافته است و با رمز «ب» مشخص شده است. ۸ - تقسیم بندی مطالبتقسیم بندی مطالب کتاب بیشتر شبیه به کتاب‌های هدایة و المقنع شیخ صدوق می‌باشد و از فروعات متداول در زمان ما و تقسیم بندی منظم و مرتب متعارف در آن اثری دیده نمی‌شود. مباحث موجود در کتاب عبارتند از: طهارة، صلاة، صیام، زکاة، حج، نکاح، طلاق ظهار، ایلاء، لعان، عدۀ زنان، ایمان، نذور و کفارات، عتق، تدبیر، مکاتبه، صید و ذبائح، اشربه و لباس، بیوع و ربا و صرف، شفعه، قضاء، شهادات، حدود و قصاص، دیات، فرائض، مواریث و وصایا. کتاب خمس در ضمن کتاب زکاة مطرح شده است. کتاب عدۀ زنان که مباحث عدۀ طلاق و عدۀ مرگ را در بردارد در کتاب موجود به صورت بحث مستقلی مطرح شده است. ۹ - ویژگی‌ها۹.۱ - طرح فقه مقارن بین مذاهباز مهم‌ترین ویژگی‌های کتاب طرح فقه مقارن بین مذاهب اسلامی است. این خصوصیت از طرفی نشانگر احاطۀ وسیع مؤلف به نظریات مذاهب اسلامی است و از طرفی موجب اطلاع از نظریات سایر فرق اسلامی و مقایسه و موازنه بین آنان می‌باشد. ۹.۲ - استناد به اجماعات شیعهاز دیگر ویژگی‌های کتاب استناد مؤلف به اجماعات شیعه است. بنظر می‌رسد اجماعات مذکور در کتاب، اجماعات بر علیه مذاهب دیگر و حجت بر آنان است و از اجماعات متداول در درون فقه شیعه نمی‌باشد. و در واقع مؤلف با ذکر این اجماعات و استناد به این که در امت پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم گروهی باهم اجماع بر فساد نخواهند داشت، مشروعیت نظر شیعیان را در برابر بدگویان تقبیح کنندگان آنان اثبات می‌کند. مؤلف در کتاب سعی کرده کمتر از استدلال‌های فقهی و اصولی استفاده نموده و یا به صورت اشاره‌ای گذرا آنها را مطرح می‌کند و همین طور از ذکر روایات امامیه خودداری نموده و بیشتر به آیات قرآن کریم و روایات مذکور در کتب اهل تسنن استناد نموده است. ۹.۳ - دوری از تطویلاز دیگر ویژگی‌های کتاب دوری از تطویل و زیاده گویی است. مؤلف سعی نموده در نهایت اختصار و ایجاز به اشکالات وارد بر منفردات مذهب امامیه جواب داده و از شرح و بسط و استیفای کامل جواب خودداری نماید که مکررا به این مطلب اشاره می‌نماید. ۱۰ - نظریات جدید۱۰.۱ - استفاده از اجماع در ابواب مختلفالانتصار پر از ابتکارات و نظریات جدید بخصوص در باب اجماعات منقول و محصل است. از بارزترین نظریات مؤلف استفاده از اجماع در ابواب مختلف و تخصیص ادله می‌باشد. به عنوان نمونه در وجه استدلال به اجماع، در صفحۀ ۴۲۲ این گونه می‌نویسد: لانی وجدت اصحابنا مجمعین علی نفی الربا... و اجماع هذه الطائفة قد ثبت انه حجة و یخص بمثله ظواهر الکتاب و الصحیح نفی الربا بین ما ذکرناه. در جای دیگر مؤلف می‌نویسد: قد بینا فی مواضع من کتبنا ان خلاف الامامیة اذا تعین فی واحد او جماعة معروفة مشار الیها لم یقع به. در دیگر کتاب مؤلف یعنی مسائل الناصریات در عدم قدح مخالفت افراد پس از انقعاد اجماع این گونه می‌گوید: و لا اعتبار بما یتجدد من الخلاف بعد الاجماع. [۷]
مسائل الناصریات، ص۳۸۵.
در باب تقدم اجماعات بر سایر ادله، نه تنها اجماع را مقدم بر اصول عملیه نظیر احتیاط و برائت می‌داند بلکه بر آیۀ قرآن و حتی کل آیات قرآن مقدم می‌داند. به عنوان نمونه: و الحجة لنا بعد الاجماع الطائفة، طریقة برائة الذمة، دلیلنا علی ما ذهب الیه الاجماع المتقدم و طریقة الاحتیاط ایضا، دلیلنا الاجماع المتردد، و طریقة الاحتیاط و برائة الذمة. و در بحث ذکر رکوع و سجود: و الذی یدل علی وجوبه بعد اجماع الطائفة، کل آیة من القرآن اقتضت بظاهر الامر بالتسبیح. [۸]
الانتصار فی انفرادات الامامیه، شریف مرتضی، ص۵.
[۱۰]
الانتصار فی انفرادات الامامیه، شریف مرتضی، ص۱۶۹.
[۱۱]
الانتصار فی انفرادات الامامیه، شریف مرتضی، ص۱۷۸.
نکتۀ قابل ذکر این که در مواردی که در کتاب احتیاط و برائة ذمه در کنار هم آمده است برائة ذمه نه به معنی اصل برائة بلکه به معنی یقین به برائة ذمه یعنی احتیاط می‌باشد. از دیگر نظریات اصولی مؤلف در مسالۀ طهارت پوست متیه ذکر می‌نماید، سقوط اخبار متعارض است: اذا تعارضت الاخبار مسقط الاحتجاج بها و رجعنا الی ظاهر نص الکتاب. [۱۲]
الانتصار فی انفرادات الامامیه، شریف مرتضی، ص۹۲.
۱۰.۲ - توجه به مسالۀ تعبد در احکامتوجه به مسالۀ تعبد در احکامی که علت تشریع آنها مجهول است. به عنوان نمونه در مسالۀ قرار دادن دو جریده (چوب تازه) در کنار میت این گونه می‌نویسد: و لیس ینبغی ان یعجب عن ذلک، فالشرایع المجهولة العلل لا یعجب منه. ۱۰.۳ - عدم حجیت اخبار آحاداز دیگر نکات اصولی این که مؤلف اخبار آحاد را حجت شرعی نمی‌داند، وی در بحث نکاح متعه این گونه می‌نویسد: ان هذه الاخبار کلها اذا سلمت من المطاعن و التضعیف... اخبار آحاد، و قد ثبت انها لا توجب عملا فی الشریعة، و لا یرجع بمثلها عما علم و قطع علیه. با این حال مؤلف در بسیاری از کتاب هایش به اخبار آحاد استناد نموده و از آنان استفاده می‌نماید. در همین بحث نکاح مؤلف به ادلۀ عقلی نیز استناد نموده است: انه قد ثبت بادلة الصحیحة ان کل منفعة لا ضرر فیها فی عاجل و لا آجل مباحة بضرورة العقل و هذه صفة نکاح المتعة. مؤلف در مباحث مختلف قبول یک نظریه را منوط به اجماع، نصوص و طرق علمی می‌داند و استناد اهل تسنن را به اخبار آحاد موجب ظن دانسته و آن را کافی نمی‌داند و اصولا در عبارت‌های کتاب عبارت «علمنا» زیاد دیده می‌شود. به عنوان نمونه مؤلف در بحث ضمان صقاع این گونه می‌نویسد: قال من خالفنا فی هذه المسالة علی تباین اقوالهم یرجعون فیها الی ما یقتضیه الظن من قیاس واحد او خبر واحد و نحن نرجع الی ما یقتضیه العلم، فقولنا اولی علی کل حال. ۱۱ - گفتار بزرگان۱۱.۱ - اعیان الشیعةو قد جمع السید الشریف المرتضی علم الهدی ذو المجدین قدس الله روحه ما انفردت به الامامیة او ظن انفرادها به و لها موافق فیه فی جمیع ابواب الفقه من الطهارة الی الدیات فی کتاب سماه الانتصار. [۱۷]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۱۷.
و در جای دیگر به نقل از علامۀ حلی در الخلاصة: متوحد فی علوم کثیرة علی فضله متقدم فی علوم و عد منه الفقه و جل مؤلفاته لم یسبق الیها فی الفقه، الناصریات شرح مسائل لجده الناصر، الانتصار فیما انفردت به الامامیة، الجمل. [۱۸]
اعیان الشیعة، ج۱، ص۱۴۵.
۱۱.۲ - مستدرکات اعیان الشیعةو الف فی الفقه المقارن فوازن بین مذهبه محتجا له و بین المذاهب الاخری محتجا علیها، و له فی ذلک کتب اهمها: الانتصار و الناصریات. [۱۹]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۸۲.
در جای دیگر: و من خیر کتب الدالة علی سعة اطلاعه و اجتهاده کتاباه الناصریات و الانتصار فقد ظهر مدی المامه بالمذاهب الفقهیة الاسلامیة. [۲۰]
مستدرکات اعیان الشیعة، ج۵، ص۲۷۷.
۱۱.۳ - ریحانة الادبالانتصار فیما انفردت به الامامیة، در فقه، در بیان احکامی که فرقۀ شیعه از طرف مخالفین، بجهت خلاف اجماع بودن آنها مورد تشنیع بوده‌اند و ثابت کرده که شیعه در هر یک از احکام همچنانی دلیلی قاطع از کتاب و سنت در دست دارد. و خلاف اجماع نبوده و بعضی از فقهای دیگر نیز موافقت دارند. [۲۱]
ریحانة الادب، ج۴، ص۱۸۷.
۱۲ - وضعیت نشراین کتاب در یک جلد به زبان عربی، به همت انتشارات «مؤسسه نشر الاسلامی»، در سال ۱۴۱۵ ق چاپ و منتشر شده است. ۱۳ - منابع و مآخذ۱- الذریعة ۲/ ۳۶۰، ۲/ ۴۰۰. ۲- اعیان الشیعة ۱/ ۱۱۷ تا ۱۱۹، ۱۴۵. ۳- مستدرکات اعیان الشیعة ۵/ ۲۷۷ تا ۲۹۶، ۲۸۲. ۴- ریاض العلماء ۴/ ۱۴. ۵- روضات الجنات ۴/ ۳۰۲. ۶- ریحانة الادب ۴/ ۱۸۷. ۷- لؤلؤ البحرین، ۳۱۳. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت اندیشه قم نرم افزار جامع فقه اهل البیت، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. • |